तस्बिरः नेपाल फोटो लाइब्रेरी
सृष्टिको उत्पत्ति केन्द्र, मुन्दुमको प्राण, साल्पा–सिलिचुङ क्षेत्र तथा पर्यटकीयस्थल सिलिचुङमा किराती पुर्खा ‘सुम्निमा–पारुहाङ’ को प्रतिमा स्थापना गरिएको छ। साथै, साल्पा पोखरी छेउमा नछुङ (धामी) को प्रतिमा स्थापना गरिएको छ। खोटाङ, भोजपुर, संखुवासभा र सोलुखुम्बुको सिमानामा रहेको सिचिलुङमा सुम्निमा र पारुहाङ तथा साल्पा पोखरीमा नछुङको प्रतिमासमेत स्थापना गरिएको छ।
साल्पा सिलिचुङ सरोकार संरक्षण तथा प्रवद्र्धन केन्द्र अन्तर्राष्ट्रिय समितिको आयोजना र साल्पा सिलिछो गाउँपालिकाको संरक्षण तथा सह–आयोजनामा २०८० वैशाख ७ बिहान ६ः३० बजे ‘सुम्निमा–पारुहाङ’ को प्रतिमा र बिहान करिब ११ बजे नछुङ (धामी) को प्रतिमा अनावरण गरिएको थियो।
राती २ बजे बेस क्याम्पबाट २ सय बढी किराती धर्म, सभ्यता र संस्कृतिमाथि आस्था राख्ने ‘सुम्निमा–पारुहाङका सन्तति र दर्जन बढी लेखक पत्रकार सिलिचुङ चुचुरोमा पुगेका थिए।
किरात समुदायको सांस्कृतिक स्थल मानिने साल्पा सिलिचुङमा देश विदेशबाट संकलित रकमबाट सुम्निमा पारुहाङ र नछुङको प्रतिमा निर्माण गरिएको आयोजक साल्पा सिलिचुङ सरोकार संरक्षण तथा प्रवर्द्धन केन्द्र अन्तर्राष्ट्रिय समितिले जनाएको छ।प्रतिमाको अनावरण पूर्वपर्यटनमन्त्री सुदन किराती र आयोजक साल्पा सिलिचुङ सरोकार संरक्षण तथा प्रवर्द्धन केन्द्र अन्तर्राष्ट्रिय समिति अध्यक्ष राजेन खिम्बुले राईले गरेका हुन्।
प्रतिमा अनावरण गर्दै भोजपुरका संघीय सांसदसमेत रहेका पूर्वमन्त्री किरातीले भने, ‘किराती धामीले साल्पालाई नाग देवता बस्ने थलो र सिलिचुङलाइ किरातीले सृष्टिसँग जोडिएको ठाउँको रुपमा विश्वास गर्छन्।’
साल्पा सिलिचुङ किरातीको मुन्दुमी तथा सांस्कृतिक स्थल भएकाले संरक्षण र प्रवद्र्धन गर्न प्रतिमा स्थापना गरिएको समिति अध्यक्ष खिम्बुले राईले बताए। उनले भने, ‘साल्पा सिलिचुङको विकासका लागि तयार पारिएको विस्तृत परियोजना प्रतिवेदन (डिपिआर) अनुसार साल्पा सिलिचुङ परिसरमा सुम्निमा–पारुहाङका साथै मुन्दुमी पात्रहरुको मूर्ति तथा प्रतिमा, वाबुक (चिन्डो) आकारको मुन्दुमी गेट (प्रवेशद्धार), मांखिम तथा मुन्दुम संग्र्रहालयलगायत भौतिक संरचना निर्माण गरिनेछ।’
प्रतिमा स्थापना कार्यक्रमका लागि वैशाख ५ मा सरोकारवाला साल्पा सिलिचुङ पुगेका थिए। मुन्दुमविद तथा धामी–झाँक्रीको टोलीले वैशाख ६ र ७ मा बृहत् कार्यक्रम गरेर प्रतिमा स्थापना गरेका हुन्।
सृष्टिको उत्पत्ति केन्द्र मुन्दुमको प्राण, साल्पा–सिलिचुङ संरक्षण हाम्रो अभियान’ भन्ने नाराका साथ सुरु गरिएको अभियानमा नेपालसहित बेलायत, हङकङ, कोरिया, अमेरिका, अस्ट्रेलिया, जापान, इजरायललगायत विश्वभर रहेका नेपाली जोडिएका छन्।
कार्यक्रममा साल्पा सिलिछो गाउँपालिका अध्यक्ष दौलथ कुलुङ, युनाइटेड मंगोल अर्गनाइजेसन अमेरिकाका सल्लाहकार सुरेश चाम्लिङ राई, किरात राई यायोक्खा युके अध्यक्ष योगेश कोयी राई, किरात राई यायोक्खा केन्द्रीय सदस्य किवाङहाङ राई, नेपाल ललितकला प्रज्ञा प्रतिष्ठान कुलपति नारदमणी हार्ताम्छाली, खोटाङ जिल्ला समन्वय समितिका संयोजक सन बहादुर राई तथा संस्कृतिविद् चतुरभक्त राईले आ–आफ्नो धारणा राखेका थिए।
के छ साल्पा सिलिचुङको साँस्कृतिक महत्त्व?
साल्पा पोखरी ३४४४ मि. (डा. हर्क गुरुङ) अग्लो ठाउँ, सिलिचोङ (४१५३ मि.) डाँडाको छेउको दक्षिण–पश्चिममा स्थित भएर–पोखरीको छेउको अर्को डाडासँग जोडी बनेको ठाउँ, परापूर्वकालमा जब किराती समुदाय वनजंगलमा सिकारी र कन्दमूल खोज्दै घुम्थे, त्यतिबेला आजको जस्तो हवाईजहाज, मोटरबाटो र पुल–पुलेसा नै थिएन, त्यही गौँडा कटेर पूर्व पश्चिम र उत्तर–दक्षिण ओहोरदोहर गर्ने सामरिक महत्त्वको केन्द्रबिन्दु रहेको थियो।
उक्त कुरा किरात मुन्दुममा माङलुङ र सामेबारे माङ्पाहरु अर्थात् होमे–विजुवाहरुले रिसिया फलाक्दा (पुकार्दा) गरिने पद्यांश पाठबाट पनि बुझ्न सकिन्छ भने त्यस्तै उक्त भौगोलिक सेरोफेरोको ठाउँ÷नाउँको आधारमा हेर्दा पनि उक्त तथ्यको पुष्टि गर्न सकिने केही आधार पाइन्छ।
जस्तो, साम्फेलुङ (साम्पाङ), सावापा (सालपा), लौरेठोक्रे माङ्युङ् (मैयू), सावा–हे (साउने), सिलिचोङ (च्वहँ), पा–खाम–वा (पखुवा) आदि जस्ता किराती विशेषतः राईहरुको मुन्धुम खुवालुङबाट पुकार्दै लगिने रावा–सावा खोला हुँदै महाकुलुङ (सोलुखुम्बु) तथा यता तल्लो खोला क्षेत्रबाट मैयूँ कटेर, लौरेडाँडामा लौरो बिसाई साल्पापोखरीको पानी खाँदै त्यो गौडा छेउछाउको सिकार, कन्दमुल चहारेर यता अरुण फाँटको ओरालो, सालेवा–दोभाने हुँदै तिङ्ला (दिङ्ला) छेउछाउ मझुवा (मझिया) बन्दै खोरिया फाँडी वस्ती बसालेको कुरा उठ्छ।
मरेको व्यक्तिको रुङ्गी (हंस. आत्मा) लाई चा–वा–लुङ. चोंमो–लुङ (सगरमाथा), फाक्ता .सा)–लुङ (कञ्चनजंघा) र तावा (या)–लुङ (अन्नपूर्ण गौरीशंकर) हिमालतिर फर्काउँदा पनि त्यही लाम–तुप्ला (मृत्युलाई बाटो देखाउने) गरिन्छ, जुन हिमालको प्रतीक पनि तीन चुला (सुप्तुलुङ) लाई नै मानिन्छ, किरात संस्कृतिमा।
पहिले पहिले मानवविकासको पूर्वचरणमा आजको जस्तो टोल–गाउँघरमा खानेपानीको नाला–धारो र खेतीपातीको सुरु थिएन, त्यतिबेला जनसंख्या थोरै र जीवन पनि जंगली जनावरझैँ थियो। बासस्थानको कुरा पनि प्राकृतिक–भौगोलिक अवस्थामा पूर्ण भर पर्नुपर्ने हुँदा मान्छेलाई चाहिने आधारभूत खाद्यवस्तु सिकार (मासु) फलफूल–सागपात (कन्दमूल) साथै पानी–आगोको आवश्यकता पनि त्यहीबाट हुने गर्दथ्यो।
उक्त कुराको पूर्ति गर्न बासको लागि ओडार, ठूला रुख तथा वनजंगल र खानाको लागि पानीको नदी, नाला, खोला तालतलैया तथा पोखरी, सिमसारजस्ता ठाउँमा सबैभन्दा अनुकूल हुने गरी मानव समुदायले विचरण र जीवन निर्वाह गर्दथे। त्यस्तै आगोको लागि सीँ (यूँ–पत्थर) र हतियारका लागि बज्रढुंगा र भालाको जगेडा पनि गर्ने गर्दथ्यो। यही सन्दर्भले नै यो सिलिचुङ डाँडा र साल्पा पोखरीको इतिहास पूर्वकिरात संस्कृतिमा विशेष महत्त्व छ।
साल्पा–सिलिचुङको अध्ययन तथा अनुसन्धानका लागि अनुसन्धान उपसमिति गठन र अनुसन्धानात्मक कृति प्रकाशन
यसअघि साल्पा–सिलिचुङको अध्ययन तथा अनुसन्धानका लागि अनुसन्धान समितिसमेत गठन गरिएको थियो। नेपाल ललितकला प्रज्ञा प्रतिष्ठानका कुलपति नारदमणि हार्ताम्छाली, मुन्दुम अध्येताहरु चन्द्र हतुवाली, भोगिराज चाम्लिङ, सालिक शतासक राई र डा. तारामणि राई उक्त अनुसन्धान समितिमा रहेका छन्।
साल्पा सिलिचुङ अध्ययन तथा अनुसन्धान उपसमितिले २०८० वैशाख १४ मा साल्पा सिलिचुङबारे अनुसन्धानात्मक कृति ‘साल्पा सिलिचुङ सिलिछो मुन्दुमी मिथक र विश्वास’को विमोचन गरिने कार्यक्रमसमेत तय भएको छ।
