धादिङ। धादिङको सबैभन्दा उपल्लो गाउँ हो तिप्लिङ (मचेत)। रुविभ्याली गाउँपालिका–१ मा पर्ने मचेत चीनसँग सिमाना जोडिएको छ।
भौगोलिक हिसाबले विकट मचेतमा अहिले लटरम्मै स्याउ फलेको छ। तर, बर्खा लागेसँगै गाउँमा गाडी आउजाउ गर्न नसक्दा स्याउ बजार झार्न सकिएको छैन।
मचेतका लरेन्स लामाले पाँच वर्षअघि लगाएको स्याउले अहिले प्रशस्तै उत्पादन दिइरहेको छ।
हिमालसँग जोडिएको गाउँमा फलेको स्याउ हेर्दै खाउँखाउँलाग्दो छ। लामा भन्छन्, ‘गाउँमा स्याउ फलाउने रहर र बजारमा बेच्ने ठूलो इच्छाले स्याउ लगाएँ। फलेको पनि छ। गाउँसम्म गाडी ल्याउन नसकेकै कारण स्याउ बेच्न बजार लान सकिएन।’
एउटा बोटमा बढीमा ६० किलोसम्म स्याउ फलेको छ। नफलेको बोट कुनै छैन। ‘सुरुका वर्ष केही बोटमा मात्रै फल्यो, अघिल्लो वर्ष जेनतेन खेर फाल्नु परेन। यो वर्ष त सबै बोटमा राताम्यै स्याउ फलेको छ। बेच्न नपाएर यसै खेर जान्छ कि भन्ने पिर लागेको छ,’ लामाले विकटको समस्या सुनाए।
हिउँदमा जसोतसो हप्तामा दुई–तीनपटक गाउँमा गाडी पुग्छ। बर्खा लागेपछि कुनै गाडी गाउँ पुग्न सक्दैन। डोकोमा बोकेर बजार झार्न पनि सजिलो छैन।
हिजोआज स्याउ बोकेर धादिङको किन्ताङफेदी वा रसुवाको स्याफ्रुबेँसी झर्न झन्डै दुई दिन लाग्छ। गाउँमै दैनिक दुई–चार किलो बेचेर स्याउ सकिने अवस्था पनि नभएको लामाले बताए।
लामाले पाँच रोपनी बारीमा दुई सय बोट स्याउ लगाएका छन्। समग्रमा एक बोटमा ३० किलोका दरले हिसाब निकाल्दा पनि २ सय बोटमा ६ हजार किलो स्याउ तयारी अवस्थामा छ।
भारत र चीनबाट आएको स्याउ अहिले सहरबजारमा प्रतिकिलो ४ सयको हाराहारीमा छ। तर, लामाले बोटबाटै टिपेर गाउँमै बिक्री गर्दा १ सय ५० मा दिइरहेका छन्।
१ सय ५० किलोले नै हिसाब गर्ने हो भने पनि ९ लाख रुपैयाँबराबरको स्याउ सडक नभएकै कारण बजार झार्न नसकिएको लामाको भनाइ छ।
कानुन विषय पढेका लामा अहिले पनि एउटा गैरसरकारी संस्थामा जागिर गर्छन्। आफू बच्चा हुँदा घरमुनि करेसामा दुई बोट स्याउ बेस्सरी फलेको देखेको र अहिले त्यसैगरी स्याउ फलाउने रहरले लामाले दिदी प्रविना माया लामा, आमा नेमारानी लामा र भाइ योहान लामाको सहयोगमा स्याउ लगाएका हुन्।
माटो परीक्षण गरेर प्राविधिक सल्लाहअनुसार नै खाल्डो, माटो र मलको मात्रा मिलाएर रोपिएको बिरुवाले राम्रो उत्पादन दिइरहेको छ।
‘हामी सानो छँदा घरमा दुई बोट थियो। धेरै फल्थ्यो। गाउँभरिका मान्छेलाई खान पुग्थ्यो। मुस्ताङ घुम्न गएको बेला त्यहाँ फलेको देखेँ। जागिरको सिलसिलामा ठाउँ–ठाउँमा पुग्दा पनि स्याउ फलेको देखेँ। जागिरबाट एक महिनाको छुट्टी मिलाएर प्राविधिकको सल्लाहअनुसार मुस्ताङ मार्फाबाट १ सय २० रुपैयाँका दरले बिरुवा ल्याएर लगाएँ,’ लामा भन्छन्, ‘आमा र दिदीले नियमित हेरचाह गर्नुहुन्छ, अहिले पनि स्याउको बोट गोडमेल र छाँटकाँट गर्न वर्षमा तीन÷चारपटक दाजुभाइ नै गाउँ आउने गरेका छौँ।’
फुजी, गोल्डेन, रेड डेलियसियस र क्रिस्पीन जातका स्याउ बिक्रीका लागि तयारी अवस्थामा छन्। स्याउ खान बारीमै पुग्नेले प्रतिव्यक्ति रु दुई सयमा स्याउबारी अवलोकन गर्न र पेटभरि स्याउ खान पाइन्छ।
लटरम्म फलेको स्याउ वन्यजन्तु र वस्तुभाउबाट जोगाउन कठिन छ। गाउँ नजिक कोल्डस्टोरको व्यवस्था पनि छैन। गाउँमै कोल्ड स्टोरको व्यवस्था गरिदिन र सडक सञ्जाल सहज बनाइदिन सरकारसँग उनको माग छ।
स्याउ फलेको गाउँ मचेत पर्यटकीय गन्तव्य पनि हो। धादिङको गल्छीबाट करिब १ सय ५५ किलोमिटरको दुरीमा छ। काठमाडौंबाट धादिङ गल्छी, नुवाकोट त्रिशुली हुँदै रसुवा स्याप्रुबेसीबाट धादिङ सोमदाङ, पाङ्साङ निस्केर मचेत पुग्न सकिन्छ।
