रामबहादुर थापा, रासस, बागलुङ । ‘बाटो हिँड्ने बटुवा सबै मेरा माइती, छोटेमोटे हो, पाउलाई ढोग्यौँ, देख्यो कि देखेनौ’ शङ्खु (मूल) घरलाई फेरो मार्दै गाउँलेहरु गीत–गाथा हाल्छन् । हातमा राँको, जाँडको ठेकी र लेकाली कटुसको स्याउला नचाउँदै नजीकैको शङ्खुबारी पुग्छन् । शङ्खुबारीको बीचमा रहेको ठूलो ढुङ्गालाई सहकालका देउता मानेर पुज्छन् ।
गुरुबा र गाउँका अगुवाले ढुङ्गा छेउ लिङ्गो ठड्याउँछन्, धूपबत्ती गर्छन् र जाँड चढाउँछन् । प्रकृतिका देउता ‘शङ्खु’ को प्रतीक स्वरुप मूल घर र बारीलाई समेत शङ्खु भनेर चिनिन्छ । पूजाको विधिपछि अविवाहित युवा हातमा कोदालो लिएर शङ्खुबारीमा दौडन्छन्, युवतीलाई डाक्छन् । युवतीहरु पनि कोदालोसहित शङ्खुबारी आउँछन् ।
पाका र विवाहितले अघिअघि बीउ छर्छन्, अविवाहित युवायुवती मिलेर शङ्खुबारीमा मेलो खन्न शुरु गर्छन् । यसलाई परम्परागत रुपमा ‘छापे खन्ने’ भनिन्छ । मेलो सकिएपछि युवायुवतीहरु एकापसमा कोदालो जुधाउँछन् र तानातान गर्छन् । अन्तिममा सँगै कोदालो उठाउँदै खुशी साट्छन्, खेती लगाएको सन्देश दिन्छन् ।
यो दृश्य हो बागलुङ, ताराखोला गाउँपालिका–२ अर्गलमा मनाइने ऐतिहासिक भुस पोल्ने पर्वको । पन्धौँ शताब्दीतिर चलेको मानिने यो पर्वको वर्णन यत्तिमा मात्र समेटिन्न । यो पर्वसँग जोडिएको छ, लामो कथा र गाथा । अर्गलमा वर्षेनी कात्तिक २४ गतेदेखि भुस पोल्ने पर्व शुरु हुन्छ । पर्वको रौनक भने कात्तिक अन्तिमसम्मै चल्छ ।
सदियौँअघि पाल्पाको अर्गलीबाट बसाइँसराइ गरी अर्गल गाउँमा आएका मगरहरुले पर्वको चलन बसालेका हुन् । पुर्खाले खोरिया खनी थातथलो बसाएको र खेती शुरु गरेको दिनको सम्झनामा भुस पोल्ने पर्व मनाउने गरिएको स्थानीयवासी बिर्बलाल घर्तीमगरले बताए।
मगर भाषा तथा संस्कृति सम्बद्र्धन समितिका सचिवसमेत रहनुभएका उहाँले व्यवस्थित खेती प्रणाली शुरु भएसँगै पर्वको थिति चलेको उल्लेख गरे। “भुस पोल्ने पर्व श्रम र उत्पादनसँग जोडिएको छ, यो प्रकृतिको पनि पूजा हो”, उनले भने। घर्तीमगरका अनुसार पर्वको पहिलो दिन कात्तिक २४ गते शङ्खुबारीमा भुस पोल्ने काम हुन्छ । मकै बाली भित्र्याएपछि बारीमा रहेका डाँठ, पात, पतिङ्गर जम्मा पारेर आगो लगाउने कार्यलाई नै भुस पोल्ने भनिन्छ ।
शङ्खुघरका मूल भाञ्जाले भुस पोल्ने चलन छ । उक्त दिनमा पनि शङ्खुबारीमा पूजाआजा हुन्छ । शङ्खुबारीमा उब्जेको जौ बाली शुङ्खु ९मूल० घरले प्रयोग गर्ने र त्यही घरले पूजाआजाको खर्च चलाउनुपर्ने नियम छ । झण्डै २५ वर्षदेखि स्थानीयवासी अम्मरबहादुर थापामगरको घरलाई गाउँलेले शङ्खुघर मान्दै आएका छन् ।
गाउँको ज्येष्ठ व्यक्तिको घरलाई नै शङ्खुघर नामकरण गर्ने गरिन्छ । पहिले गाउँको मुुखियाको घरलाई शङ्खुघर मान्ने चलन थियो । पर्वको अर्को दिन २५ गते वर्ष दिनभित्र मृत्यु भएकाका परिवारमा मृत्यु संस्कारको रुपमा बरखी (दुःख) उम्काउने चलन छ । कात्तिक २४ अघि जहिले मृत्यु भएको भए पनि २५ गते नै मृत्यु संस्कार पूरा हुने गर्छ ।
कात्तिक २४ गते मृत्यु भएमा भने वर्षभरि नै दुःख बार्नुपर्ने हुन्छ । घरमा चेलीबेटी, भाञ्जाभाञ्जीलाई बोलाई दानदक्षिणा दिई मृत्यु संस्कार पूरा गर्ने गरिन्छ । मृत्यु संस्कारको समापनलाई गाउँलेले ‘होलादास’ पनि भन्ने गर्छन् । मृतकको घरमा दिदीबहिनीमध्ये जेठीले १८ माना चामल र सोही बराबरको सुकुटी र सुकेको छाला ल्याउनुपर्ने प्रचलन छ ।
मृतकको परिवारबाट पनि सोही अनुसार मावली र माइतीघरमा पठाउने गर्छन् । त्यसरी पठाएको कोशेली दाजुभाइ मिलेर बाँड्ने र त्यसबापत नगद दक्षिणा गर्ने चलन छ । भुस पोल्ने पर्व जन्म संस्कारसँग पनि जोडिएको स्थानीय अगुवा सूर्यबहादुर घर्तीमगरले बताए। पर्वको मुख्य दिन २६ गते छापे खनेपछि २७ गतेदेखि यो वर्ष छोरा जन्मिएका घरमा पुत्र बढाइँ शुरु हुने उनको भनाइ छ ।
“पुत्र बढाइँको कार्यक्रम कात्तिकभित्रै गर्नुपर्ने चलन छ”, उनले भने – “पुत्र बढाइँ र सरस्वती पूजा गरेपछि बल्ल भुस पोल्ने पर्व सकिन्छ ।” पुत्र बढाइँमा गोपीचन नाच देखाउने, गाथा हाल्ने पुरानो चलन छ । उनले जङ्गली युगबाट कृषि युगमा प्रवेश गरेको दिनलाई शाखा–पुर्खाले भुस पोल्ने पर्वका रुपमा मनाउँदै आएको उल्लेख गरे।
“कात्तिक २४ गते अर्गलको शङ्खुबारीमा भुस पोलेपछि ताराखोलाकै हिल र तारागाउँमा भुस पोल्ने गरिन्छ,” उनले भने – “२६ गते अर्गलमा छापे खनेपछि सोही दिन राति हिल र २७ गते बिहान तारागाउँमा खन्ने चलन छ ।” उनका अनुसार त्यसबेला अर्गलमा भुस पोलेको धुवाँ देखेपछि गाउँभरिका किसानले खेती गर्न शुरु गर्थे ।
पछिल्लो समय भुस पोल्ने पर्वको प्रवद्र्धन गरिरहेको अर्गल खेलकूद विकास मञ्चका संस्थापक सचिवसमेत रहेका सूर्यबहादुरले भुस पोल्ने पर्व आदिवासी जनजातिहरुको ऐतिहासिक दिन भएको धारणा राखे । “युग फेरिएको दिनको सम्झनामा भुस पोल्ने पर्व मनाइने गरिएको छ,” उनले भने।
भुस पोल्ने पर्व अर्गलको मात्र नभई सिङ्गो ताराखोलाकै साँस्कृतिक तथा ऐतिहासिक धरोहरका रुपमा रहेको गाउँपालिकाका अध्यक्ष प्रकाश घर्तीमगरले बताए। गाउँपालिकाले पर्वका अवसरमा २६ गते मङ्लबारका दिन सार्वजनिक विदासमेत दिएको थियो । अध्यक्ष घर्तीमगरले परम्परागत मेला, पर्व र संस्कृतिको जगेर्नाका लागि आवश्यक सहयोग गर्न गाउँपालिका सधैं तयार रहेको उल्लेख गरे।
“संस्कृतिको संरक्षण र पुस्तान्तरण हाम्रो मुख्य चुनौती हो,” उनले भने– “हाम्रा पर्व, मेलाबारे खोज, अध्ययन गर्ने, वृत्तचित्र बनाउने काम शुरु भएको छ । तालीमलगायत प्रवद्र्धनात्मक कार्यक्रमको पनि योजना छ ।” उनका अनुसार गाउँपालिकाभित्र एक वर्षमा १४५ दिन विभिन्न पर्व तथा मेला चल्छन् ।
यसपालि भुस पोल्ने पर्व अवलोकनका लागि मङ्गलबार अर्गल पुग्नुभएका गण्डकी प्रदेशका उद्योग, पर्यटन, वन तथा वातावरण मन्त्री विकास लम्सालले ताराखोला संस्कृति र प्रकृतिले धनी रहेको बताए। “यहाँका बासिन्दा जति मेला, पर्वमा रमाउनुहुन्छ, त्यति नै श्रमजीवी पनि हुनुहुन्छ,” मन्त्री लम्सालले भने– “पर्यटकीय सम्भावनाका दृष्टिकोणले पनि ताराखोला अगाडि छ ।”
उनले प्रदेश सरकारले संस्कृति संरक्षणको अभियानसमेत चलाएको उल्लेख गरे। प्रदेशका ११ वटै जिल्लामा रहेको धार्मिक, सांस्कृतिक तथा पर्यटकीय महत्वका गन्तव्य पहिचान गर्ने र तिनको प्रवद्र्धन गर्ने काम भइरहेको मन्त्री लम्सालले बताए। ताराखोलामा प्रचलित मेला, पर्वलाई पर्यटनसँग जोड्नुपर्ने उनको भनाइ थियो ।
ताराखोला क्षेत्रमा ऐतिहासिक भुस पोल्ने पर्वसँगै सिस्नो खोस्ने, असारे, भदोरैजस्ता मेला÷पर्व प्रचलित छन् । त्यहाँका मगर समुदायले सयौँ वर्ष पुरानो साँस्कृतिक परम्परालाई धान्दै आएका छन् । पन्धौँ शताब्दी ताका पाल्पाको अर्गलीबाट आएका मगरहरु अर्गलमा र डोल्पाको भोटबाट आएका मगरका पुर्खा तारागाउँमा बसोबास गरेको पाइन्छ ।
बा¥ह मगरातमा पर्ने पाल्पा, अर्गलीबाट आएका मगरले आफूसँगै भुस पोल्ने पर्व पनि लिएर आएको गाउँका अगुवाहरु बताउँछन् । बास र खेती लगाउने ठाउँको खोजीमा आएका उनीहरु अर्गलमा आई खोरिया खनेर थातथलो बसाएका थिए । त्यसरी नयाँ ठाउँमा आउँदा बाटोमा कुनै दुःख, कष्ट नहोस्, कसैले केही नगरोस् भनेर ‘बाटो हिँड्ने बटुवा सबै मेरा माइती’ भन्दै गीत गाउँदै आएको कथन छ ।
पछिल्लो समय भुस पोल्ने पर्वकै अवसरमा अर्गल खेलकूद विकास मञ्चले खेलकूद तथा साँस्कृतिक कार्यक्रमसमेत राख्ने गरेको छ । रैथाने मगरहरुको मौलिक पर्वमा विविधता थप्ने प्रयास गरिएको मञ्चका अध्यक्ष लोकबहादुर क्षेत्रीले बताए। अर्गलमा पुन, पुलिसा, ओसासा र नाउसा थरका घर्तीमगरको बसोबास छ ।
